De grens aan de uitbreiding van de NAVO bereikt

Vanochtend horen we VVD-minister van defensie Hennis op de radio verklaren dat de NAVO een garantie is voor de veiligheid ‘met wereldwijde dekking’. Mijn reisverzekering is alleen maar voor Europa, maar die van mevrouw Hennis is dus voor de hele planeet. 
De aanleiding voor de oprichting van de NAVO in 1949 was de crisis in Tsjechoslowakije, waar een coalitieregering ten val kwam over de vraag of het land het Marshallplan moest accepteren. Die geschiedenis is ten nauwste verbonden met de huidige crisis in Oekraïne. 

Het Marshallplan was afgekondigd in juni 1947 omdat Washington vreesde dat de regeringen in Europa een koers van nationale wederopbouw zouden doorzetten waarin voor Amerikaanse exporten geen ruimte was. Politiek nog gevoeliger was dat in veel landen zoals Frankrijk, communisten in de regering zaten om deze nationale eenheid mogelijk te maken.


Het Marshallplan verschafte dollars die bestemd waren voor specifieke doelen, te bepalen door de gulle gevers. Maar daarnaast moet ieder ontvangend land ook een bedrag ter beschikking stellen in eigen valuta dat even groot was als het ontvangen bedrag in dollars, de zgn. counterpart funds. De besteding daarvan moest eveneens goedgekeurd worden door de Marshallplan-autoriteit. Daarmee kregen de Amerikanen zeggenschap over de koers van de economie—wat nog versterkt werd door vrijhandelsbepalingen van het Plan. Maar die golden niet voor niet-deelnemende landen: met die landen mocht géén handel meer worden gevoerd.

Tsjechoslowakije had voor de oorlog een handelspatroon waarin zaken werden gedaan met zowel Westeuropa als de oosterburen, die nu door de instorting van het Derde Rijk in de Sovjet-invloedssfeer waren beland. Binnen de regering in Praag ontstond daardoor onenigheid over het al of niet accepteren van het Marshallplan en de strikte voorwaarden die tot een keuze voor of tegen het Westen dwongen. In de politieke crisis die volgde grepen de communisten de macht door hun aanhang op straat te brengen. Dit waren overigens de internationalistische communisten rond partijleider Rudolf Slansky, van wie er velen in de Spaanse burgeroorlog hadden gevochten. Pas begin jaren 50 werd de partij ge-‘staliniseerd’ door zuiveringen, compleet met show-processen en doodstraffen. Dus het Westen drijft de zaak op de spits, de verharding in het oosten volgt daarop. Pas in de jaren 60 begonnen onder Dubcek pogingen om de internationalistische, demokratische traditie in ere te herstellen, hetgeen door een interventie van het Warschau-Pact in 1968 werd geblokkeerd en teruggedraaid. 

In het voorjaar van 1948 vond geheim overleg plaats tussen Engeland, de VS en Canada hoe ter reageren op de Tsjechische crisis. Precies een jaar later werd het NAVO-verdrag getekend. In eerste instantie was vooral gericht een tegen het communisme in landen als Frankrijk, België en Italië, al waren de communisten overal waar ze in de regering (of zoals in Nederland, gemeenteraden) zaten, daaruit na ‘Praag’ verwijderd. De ondergrondse ‘Gladio’-netwerken dateren uit die periode. Pas toen West-Duitsland in 1955 na jarenlang gesteggel lid van de NAVO werd en het Sovjet-blok uit protest het Warschau-Pact vormde, ontstond de werkelijke militaire patstelling die uiteindelijk door de instorting van de Sovjet-Unie en de inlijving van de DDR door West-Duitsland werd doorbroken. 

Gorbatsjov wilde het herenigde Duitsland buiten de NAVO houden. Maar de regering-Bush (Sr.) wilde daar niet van horen. De Sovjet-leider hoefde zich echter geen zorgen te maken dat de NAVO misbruik van de instorting van het Oostblok zou maken: het bondgenootschap (waarvoor strikt genomen ook geen basis meer was aangezien de ‘vijand’ de strijd had opgegeven) zou verder geen uitbreiding nastreven—‘not an inch’, zoals minister van buitenlandse zaken James Baker (links op de foto naast Bush) het uitdrukte. Met die verzekering op zak tekende Gorbatsjov het vier-mogendheden-accoord dat de bezetting van Duitsland formeel beëindigde. 

De NAVO heeft geen woord gehouden. Onder Clinton begon de uitbreiding waarbij het hele voormalige Warschau-Pact (Polen, Hongarije,Tsjechië in 1999, Bulgarije, Roemenië en Slowakije) lid werden. Daarnaast werden, eveneens in 2004, de voormalige Soviet-republieken Estland, Letland en Litauen ook NAVO-lid. 

1999 was een belangrijk jaar omdat toen het NAVO-verdrag afliep en de vraag rees of het bondgenootschap eigenlijk nog zin had. Die vraag werd beantwoord met de NAVO-interventie in de burgeroorlog in Joegoslavië, uitgelokt door het besluit van het herenigde Duitsland om de afscheiding van Slovenië en Kroatië te erkennen en het federale Joegoslavische leger het recht te ontzeggen, de westgrens te handhaven. Inmiddels zijn zowel Slovenië (2004) en Kroatië (2009, samen met Albanië) ook NAVO-lid. Maar in 1998-99 werd ook een soort NAVO-wachtkamerconstructie gecrëerd voor de ex-Sovjetrepublieken Georgië, Azerbeidzjan, Oekraïne, Oezbekistan en Moldova (GUUAM, Oezbekistan was er het laatst bij en er het eerst weer uit). 

In het Midden-Oosten is de NAVO actief geweest in Libië, dat als functionerend land niet meer bestaat; in Syrië heeft het regime van Assad zich geconsolideerd al ziet het er niet naar uit dat het inmiddels totaal verwoeste land weer een eenheidsstaat wordt. De destabilisatie van het Midden-Oosten die begon met de invasie van Irak in 2003 blijft voortwoekeren.

Maar het is in de Oekraïne dat zich de grenzen van de NAVO-expansie het duidelijkst openbaren. De opstand op het Maidan-plein in Kiev volgde het patroon van de ‘fluwelen revoluties’ waarbij een authentieke massabeweging (die je nu eenmaal niet van buitenaf kan organiseren) ‘steun’ krijgt van een in de VS ontwikkelde infrastructuur om gekozen maar ongewenste leiders uit de weg te krijgen. De ‘Oranje revolutie’ in Oekraïne in 2004 was een voorbeeld van een reeks die loopt van Albanië tot Kirgizië. Het is ook een paar keer mislukt—in Wit-Rusland met name. Rusland heeft een eigen jeugdorganisatie die voor het geval er een tentenkamp met 24-uurspopconcert op het Rode Plein wordt opgezet, daarmee kan afrekenen. 

Oekraïne werd begin dit jaar door het associatieverdrag van de EU in eenzelfde dilemma gebracht als Tsjechoslowakije door het Marshallplan. Want Oekraïne kan niet bestaan zonder Rusland—niet alleen vanwege goederenhandel en gasdoorvoer (op krediet), maar ook gastarbeid en studie. Omdat het EU-verdrag naast vrijhandel (die op termijn het einde van de verouderde industrie in het oosten zou betekenen), ook een defensieparagraaf bevatte, zag Rusland dat zijn marinebasis op de Krim in gevaar komen. 

Daarop heeft Poetin een streep in het zand getrokken en de opmars van de NAVO tot staan gebracht. Minister Hennis moet als ze ten oosten van die streep ‘garanties’ wil hebben, toch echt niet meer op ‘het bondgenootschap’ rekenen. De Russen betalen ditmaal het Westen met gelijke munt, al zijn er nog geen Russische politici geweest die zich net als Victoria Nuland en onze Frans tussen de demonstranten begeven en broodjes en mooie praatjes uitdelen. Maar de ‘wereldwijde dekking’ bestaat niet meer en is er ook nooit geweest. 

Kees van der Pijl