De coup in Egypte en de strijd in Syrië

Waarom heeft de Egyptische legerleiding op de avond van 3 juli jl. een eind gemaakt aan het presidentschap van Mohammed Morsi? Morsi’s Moslim Broederschap had met een krappe meerderheid de presidentsverkiezingen gewonnen, maar heeft aan de diepe economische crisis die als de belangrijkste oorzaak van de ‘Arabische lente’ mag worden beschouwd, geen eind kunnen maken, integendeel. 

 
Dus was de opstand weer opgelaaid, en net als de vorige keer tegen Mubarak, heeft het leger ingegrepen voordat deze opstand in een sociale revolutie of burgeroorlog kon ontaarden. In de massabeweging tegen Mubarak hield het Pentagon, dat al decennia lang het Egyptische leger subsidieert met zo’n 1.3 miljard dollar per jaar, de vinger aan de pols zonder de zaak echt in de hand te hebben. Deze keer hebben de pro-Amerikaanse militairen ongetwijfeld hun partners in Washington geraadpleegd alvorens in te grijpen. Vandaar dat Obama niet spreekt van een ‘coup’, omdat dat tot opschorting van de Amerikaanse steun zou moeten leiden.

Maar de directe aanleiding was Morsi’s steun aan de opstand in Syrië—en die wordt door de VS en haar NAVO-bondgenoten in de EU gesteund, dus hier lopen de belangen de militairen in Egypte en die van het Westen uiteen.
De aanhoudende demonstraties in Egypte tegen Morsi waren net als die in Turkije een uiting van verzet tegen de aantasting van de seculiere staat door een Moslim-regering met autoritaire trekken. Zowel de Moslim Broederschap als de AKP hebben echter een brede eigen basis in de maatschappij, maar waar Erdogan het leger onder controle heeft kunnen brengen, is Morsi daar niet ingeslaagd en daarom zit hij nu met de leiding van de Broederschap gevangen en wordt zijn aanhang met geweld onderdrukt. 

Morsi begon na zijn verkiezing als president met een onafhankelijke buitenlandse politiek die in zowel de VS als de EU met argusogen werd gevolgd. In augustus vorig jaar reisde de Egyptische president naar Teheran om er een vier-mogendhedenplan voor Syrië te bepleiten. Egypte zou samen met Turkije en Saoedi-Arabië een oplossing voor het conflict moeten zoeken. De Saoedis waren echter niet geïnteresseerd, en noch Riyadh noch Qatar, de belangrijkste financiers van de Moslim Broederschap in Egypte (en ook van de opstand in Syrië), wilden van enige toenadering tot Iran weten.

Daarom liet Morsi dit plan los en schrapte hij de afspraak voor een directe vliegverbinding met Teheran en een versoepeling van de visumplicht voor Iraanse toeristen. In plaats daarvan schoof de Egyptische president op in de richting van steun aan de Syrische opstand, en sloot hij een maand geleden de Syrische ambassade in Cairo. Een en ander beloond met een nieuwe grote lening van Saoedi Arabië waarmee Egypte het hoofd weer even boven water kon houden.

Volgens de Irish Times was het een massabijeenkomst op 15 juni jl. die voor de legertop de doorslag gaf om in te grijpen. Daar was Morsi, aldus legerbronnen, aanwezig temidden van hard-line Islamisten die opriepen tot een heilige oorlog in Syrië. Soenni leiders gebruikten bij de gelegenheid de term ‘ongelovigen’, niet alleen om de Shias aan te duiden die de Syrische staat verdedigen, maar ook als etiket voor het verzet tegen Morsi in Egypte zelf.  

Morsi riep zelf ook op tot buitenlandse interventie tegen Assad, wat hem op een bedekte terechtwijzing van het leger kwam te staan. Volgens een anonieme officier waren het de Syrië-conferentie en de oproepen tot heilige oorlog tegen ongelovigen, middenin een diepe politieke crisis aan het thuisfront, die de emmer deden overlopen. Oproepen om in Syrië te gaan vechten kan ertoe leiden dat er een nieuwe generatie jihadisten in Eygpte ontstaat. Daarbij moet niet vergeten worden dat Egypte het geboorteland is van al-Qaeda leader Ayman al-Zawahri. De militaire bron van de Irish Times veroordeelde de rol van ‘gepensioneerde terroristen’ in de entourage van Morsi, die zelf de banden met de voorheen gewapende beweging al-Gamaa al-Islamiya strakker had aangehaald. 

Het leger heeft daarnaast, net als lange tijd in Turkije, een enorm economisch imperium, met belangen in de produktie van een breed scala aan goederen, van gebotteld water tot computers. Deze belangen zijn eind 2012 in de nieuwe grondwet vastgelegd. Morsi dacht daarbij de militairen als binnenlandse machtsfactor te hebben geneutraliseeerd; generaal Abdel Fattah al-Sisi, de aanvoerder van de coup, was door de nieuwe president benoemd tot commandant van de Egyptische strijdkrachten toen hij veldmaarschalk Hoessein Tantawi ontsloeg (die twintig jaar lang minister van defensie onder Mubarak was geweest). Maar de militairen vrezen de volledige teloorgang van de Egyptische economie en de terugkeer van het militante fundamentalisme van de jihadisten. Zowel de Obama-regering als Israël vertrouwden Morsi niet vanwege zijn aanvankelijke toenadering tot Iran.Dus hebben deze partijen, het leger voorop, het risico genomen van een Algerijns scenario—in dat land werd het FIS, de Islamitische oppositie tegen het militaire regime, na de gewonnen verkiezingen door een staatsgreep buiten de wet geplaatst. In de daarop volgende burgeroorlog, van 1990 tot ’98, zijn naar schatting 200.000 mensen om het leven gekomen. Met Morsi uitgeschakeld en Erdogan verzwakt, zal er voor de situatie in Syrië veel van afhangen of de Amerikaanse plannen om in augustus vanuit Jordanië een militaire interventie te starten, doorgang vinden. 

Kees van der Pijl