Vanavond vond in De Balie een debat plaats onder de titel “Oekraïne: westerse media en geopolitiek”. In de omschrijving op de website van De Balie stond dat de sprekers (de (ex-)journalisten Karel van Wolferen, Jan van der Putten en Joost Niemöller) in zouden gaan op de vraag of de westerse media in staat zijn tot objectieve berichtgeving rond het conflict in Oekraïne en daarbij de geopolitieke en historische achtergronden zouden belichten en het geheel zouden plaatsen in zowel Europese als mondiale context. Deze omschrijving bleek bij een deel van het 90-koppige publiek toch verwarring te hebben gesticht. Enkele aanwezigen verwachtten dat het uitsluitend over Oekraïne zou gaan (en dus niet zozeer over de bredere geopolitieke achtergrond) en dat ze juist vanavond daar objectief over geïnformeerd zouden worden (en dus niet over de eenzijdigheid en onvolledigheid van de berichtgeving iin het westen).
De avond begon met een drietal anekdotes over die eenzijdig- en onvolledigheid uit de eigen journalistieke carrière van de drie (ex)journalisten. Jan van der Putten vertelde hoe hij in het najaar van 1973 als Latijns-Amerika-correspondent door het NRC Handelsblad werd ontslagen omdat hij in zijn berichtgeving over de staatsgreep in Chili en zijn analyse dat dit in Argentinië ook zou kunnen gaan gebeuren “de lijn Kissinger niet volgde” die de krant kennelijk wel wenste te volgen. De volgende dag kon hij bij de Volkskrant aan de slag en is heel lang Latijns-Amerika-correspondent voor deze krant gebleven.
Bij de Volkskrant had hij overigens, inmiddels als China-corresprondent, een soortgelijke aanvaring met zijn hoofdredactie. Van der Putten stond in 2003 kritisch tegenover de Amerikaanse invasieplannen ten aanzien van Irak, terwijl de hoofdredactie de lijn-Bush wilde steunen. Hij werd geconfronteerd met een door hem zelf geschreven artikel over het probleem van het Noord-Koreaanse kernwapenprogramma waarbij door de hoofdredactie werd gesteld dat de Amerikaanse invasie noodzakelijk was om een soortgelijk probleem inzake Irak te voorkomen.
Terugkijkend op het ontslag in 1973 en de reden daartoe constateert hij dat zijn berichtgeving en analyse weliswaar niet aansloot bij de lijn-Kissinger, maar dat deze toen wel door brede lagen in de Nederlandse samenleving werden gedeeld. En dat in een tijd dat mensen nog veel afhankelijker waren van wat de krant hen voorschotelde dan nu. Internet bestond nog niet en lang niet iedereen had z’n eigen contacten in Latijns-Amerika dus het bericht van een correspondent had eigenlijk een veel grotere impact en viel nauwelijks direct te controleren, zoals dat nu eigenlijk wel het geval is. En ook in 2003 liet de meerderheid van de Nederlandse bevolking zich niet door de Volkskrant in de luren leggen.
Joost Niemöller heeft eerder dit jaar het boekje “MH17: de doofpotdeal” uitgebracht waarin hij de resultaten schetste van zijn onderzoek naar de berichtgeving over de MH17. Bijvoorbeeld dat het onderzoek naar de ramp door Kiev wordt georganiseerd en niet, zoals alle Nederlandse media beweren, door Nederland. We hebben, zo laat hij zien, het steeds over de Russische propaganda, maar ook in Nederland en het westen wordt uitgebreid propaganda bedreven. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de Russische propaganda positief afsteekt bij de westerse, omdat men daar eerst uitgebreid schetst wat de westerse media berichten om daar vervolgens het eigen verhaal tegenover te plaatsen. In Nederland of het westen krijgen we het Russische verhaal niet eens te horen of hooguit een karikatuur ervan.
Toen zijn boekje uitkwam werd hij door diverse media (kranten, televisieprogramma’s) benaderd met de vraag voor een interview. Liefst exclusief, natuurlijk. Je kon er de klok op gelijk zetten. Ongeveer drie uur nadat de afspraak was gemaakt, belde de betreffende redacteur bedremmeld op met de mededeling dat het op de redactie nog eens was besproken en dat het onderwerp toch niet actueel genoeg was voor de uitzending van vanavond respectievelijk de krant van morgen. Kritiek op de berichtgeving over Oekraïne wordt door de media dus niet op prijs gesteld en dat sloot naadloos aan bij de strekking van zijn boekje. Hij heeft het idee dat het propagandistisch gehalte van de berichtgeving tijdens de Koude Oorlog minder extreem was dan nu.
Karel van Wolferen heeft meer dan de helft van zijn leven in Azië gewoond en ervaart dat men daar toch een heel andere beeld heeft van wat er in de wereld gaande is, dan het wereldbeeld dat in de westerse media wordt uitgedragen. Hij komt met enige regelmaat in Nederland en ziet de Nederlandse media stap voor stap veranderen. In zijn waarneming is de objectieve journalistiek in Nederland dood. Maar vooral ook onvolledig. Over heel belangrijke dingen die in de wereld gaande zijn worden we in de Nederlandse media niet geïnformeerd en “analyses” die in de media verschijnen zijn gebaseerd op fantasieën. Daaronder een demonisering van Poetin. Door al die onzin zien we bepaalde dingen niet meer. De doelbewuste isolering van Rusland door de VS.
Als Japandeskundige heeft hij in de Nederlandse media berichten gemist dat de VS een paar jaar geleden een Japanse regering ten val heeft gebracht die goede relaties met China wilde aanknopen. Mede daardoor zijn de verhoudingen tussen Japan en China weer ernstig verstoord geraakt en is China in de armen van Rusland gedreven. Dat alles heeft grote geopolitieke gevolgen, maar zoals gezegd vonden de Nederlandse media het kennelijk niet belangrijk genoeg om erover te berichten.
En juist die onkunde over en vertekening van wat er in de wereld gaande is, is gevaarlijk. We zijn niet in staat de ontwikkelingen in het juiste perspectief te plaatsen en dus ook niet de gevolgen van het westerse, Europese of Nederlandse buitenland beleid. Natuurlijk stevenen we nog niet af op een daadwerkelijke Derde Wereldoorlog, maar de geschiedenis laat zien dat er soms maar een heel klein incident nodig is om een dergelijke oorlog te laten ontketenen die regionaal begint maar zich door de daarvóór opgebouwde spanningen en allianties razendsnel over de rest van de wereld verspreid. Denk maar aan de Eerste Wereldoorlog, 101 jaar geleden.
Joost Niemöller vult aan. Op de website “thebricspost.com” last hij het bericht dat 57 landen hebben aangekondigd a.s. maandag de door China geïnitieerde “Asian Infrastructure Investment Bank” te zullen helpen oprichten. De eerste omvangrijke mondiale financiële instelling buiten het Bretton Woods systeem (IMF en Wereldbank). Dat is op zich al een revolutionaire daad met grote gevolgen. De VS en Japan zijn mordicus tegen en zullen de oprichting en het functioneren van deze bank zoveel mogelijk proberen te hinderen. Maar onder de landen die de oprichting ervan ondersteunen zijn ook een aantal EU-lidstaten zoals het Verenigde Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland en Italië. Ook dat is belangwekkende informatie, als het om de verhouding tussen de VS en de Europese bondgenoten gaat. Toch voorspelt Niemöller dat dit bericht de Nederlandse kranten niet zal halen of hooguit ergens als klein berichtje op pagina zoveel.
Jan van der Putten onthult dat hij qua opleiding classicus is, maar dit vakgebied nooit heeft gepraktiseeerd. Vanuit zijn opleiding weet hij echter wel van Thucydides en de door hem uitvoerig beschreven Peleponnesische Oorlog. De heersende Griekse stadstaat Athene kon het niet hebben dat het opkomende Sparta haar naar de kroon stak en voerde een desastreuse oorlog tegen deze rivaliserende macht. Dat is precies waar Amerika nu mee bezig is ten aanzien van Rusland en China. Wij zien dat echter niet in het westen omdat we al sinds 1492 gewend zijn vanuit onze dominante rol naar de wereld te kijken. Wie de wereld regeert hoeft haar verder niet te doorgronden en dus heerst er heel veel onkunde in het westen over de rest van de wereld. Verder meten we alle ontwikkelingen af naar onze westerse maat. Modernisering is per defenitie verwestersing.
Alle ontwikkelingen die we bijvoorbeeld in China zien gebeuren meten we af naar de vraag of het in onze richting komt of niet. En we verwachten dan dat mechanismes daar net zo uitwerken als bij ons in het westen. Toen Deng Xiaoping economische hervormingen aankondigde meende men direct dat er daardoor dus een middenklasse zou ontstaan en daardoor weer democratie. Ook de komst van internet zou in China tot democratie moeten leiden. Dat pakte in beide gevallen anders uit. Zowel het westerse wensdenken als het westerse angstdenken ten aanzien van China (en meer denkwijzen zijn er niet) is gebaseerd op desinformatie en onkunde over de Chinese samenleving. En niemand die dat bijspijkerd.
Karel van Wolferen schetst hoe Poetin de brokstukken weer aan elkaar lijmde waarin Rusland uiteen was gevallen na de uitverkoop die onder Jeltsin had plaatsehouden. Dat herstel van het staatstoezicht paste niet in het neokapitalisme en dus werd Poetin door het westen als schurk gebrandmerkt. Door als zo neergezet te worden hebben Poetin maar ook de Chinese leiding nu besloten om niet langer aan het Bretton Woods systeem mee te doen en met hun eigen BRICS-structuren te komen. Van der Putten benadrukt dat China steeds twee sporen heeft bewandeld: meedoen aan het Bretton Woods systeem (hetgeen ze geen windeieren heeft gelegd) en daarnaast een eigen systeem opzetten. Een eigen systeem dat niet alleen uit een bank bestaat, maar ook uit de aanleg van landroutes (“de nieuwe zijderoute”) om de door de Amerikanen beheerste zeewegen te omzeilen, een Euraziatische Unie als tegenhanger van het TTIP-verdrag tussen de EU en de VS en een Pacifische Vrijhandeslone als tegenhanger van de TTIP-variant die de VS met de landen in de Pacifische Oceaan aan het uitonderhandelen is.
Niemöller vult aan dat China op de manier het geopolitieke Euraziatisch Heartland centraal op de kaart te zetten waarop Amerika eigenlijk een marginaal verschijnsel is. En stom genoeg bevordert Amerika deze ontwikkeling door China en Rusland, die eigenlijk elkaars rivalen zijn, in elkaars armen te drijven. Volgens Van Wolferen is dat een consequentie van de neoconservatieve Wolfowitz-doctrine. Waar iedereen na het einde van de Koude Oorlog hoopte dat landen en volkeren op basis van gelijkheid en als broeders en zusters in vrijheid met elkaar zouden kunnen samenleven en dat Amerika eventueel primus inter pares zou zijn, benadrukte Wolfowitz dat Amerika’s rol niet de eerste onder de gelijken kon zijn, maar dat Amerika de wereld moest domineren.
Daar komt bij dat het Militair Industrieel Complex ook na de Koude Oorlog gevoed moest worden. De militaire industrie die de Verenigde Staten tijdens de Koude Oorlog hadden opgebouwd, was gigantisch en een afbouw hiervan een ramp voor het land. Van Wolferen noemde dit de Amerikaanse verslaving aan een vijand. Je hebt een verschijnsel nodig dat jouw defensie-inspanningen rechtvaardigd. Daartoe is het communisme door de Amerikanen ingeruild voor het terrorisme, hoewel het om verder tamelijk onvergelijbare grootheden gaat. Maar Amerika heeft een nieuwe vijand nodig en de Nederlandse media hebben de (nieuwe) vijandsbeelden van de VS klakkeloos overgenomen. Met je NAVO-lidmaatschap moet je ook de Amerikaanse vijandsbeelden overnemen. Toen de MH17 was neergehaald vloeg Timmermans niet naar het gebied waar deze was neergestort, want dat was in handen van de Oost-Oekraïnse rebellen die de Amerikaanse en dus onze vijand zijn, maar naar het vele honderden kilometers verderop gelegen Kiev waar de Amerikaanse en dus onze vrienden zitten.
Niemöller schetst dat de Amerikanen feitelijk een coup hebben gepleegd in Kiev terwijl het door onze media werd verkocht als revolutie van het volk. De feiten om de karakterisering “coup” te ondersteunen liggen op tafel, maar de media brengen ze niet en het beeld van een volksopstand die ze wel brengen wordt geslikt. Die verdraaiïng van de feiten is aan de ene kant verwerpelijk, maar tegelijkertijd is het eigenlijk ook heel knap hoe geraffineerd die in zijn werk gaat. De Amerikanen hebben kennelijk geleerd van eerdere door hen gesteunde of zelfs geïnitieerde staatsgrepen die in het verleden wel meteen werden ontmaskerd (het eerder aangedragen voorbeeld van de coup in Chili in 1973 die leidde tot het ontslag van Jan van der Putten bij de NRC) en heftig werden bekrisieerd.
En ook vandaag horen we weer het verhaal dat het volk democratie wil en daartoe eerder deze maand in Macedonië en vandaag ook in Armenié de straat op ging. Niemöller voorspelt dat de onderhandelingen die deze week worden gevoerd over de Griekse schuldenlast zullen leiden tot de val van de huidige Griekse regering. Net zoals de EU Berlusconis ten val heeft gebracht. Regiem change hoeft dus niet plaats te vinden met een Amerikaanse militaire interventie, maar kan ook met andere , geweldloze, middelen. Deze ontwikkelingen spelen allemaal tegen de achtergrond van de gaspijpleiidign die Rusland aanvankelijk via de Zwarte Zeebodem en Bulgarije naar Sevië en dan verder naar de EU wilde aanleggen, maar waarvoor zich, nadat Bulgarije zich onder EU-druk uit dit project had teruggestrokken, nu een Turks-Grieks-Macedonisch-alternatief heeft aangediend. Dit probeert Amerika uit alle macht te voorkomen en mocht het met politieke druk niet lukken, dan heeft het altijd nog een immense legerbasis in Kosovo achter de hand.
Op de vraag waarom we hierover niets te lezen krijgen, stelt Niemöller dat zijn collega’s (en bijgevolg hun lezers) geen onderscheid maken tussen het huidige Rusland en de voormalige SovjetUnie. En dat verschil is tamelijk essentieel. Niet alleen omdat het huidige Rusland geen ambities heeft een ideologie te verspreiden maar ook en daar deels aangekoppeld dat de Sovjet-Unie mondiale ambities had en Rusland alleen regionale. Maar wij verdenken Poetin ervan ook op de rest van de werld te azen. Een gevaarlijk misverstand. Dat was ook zijn antwoord toen een Russische journalist hem onlangs vroeg “Why do they hate us?”
Rusland-correspondent Wierd Duk die in de zaal zit vult aan dat het ook komt door vermoeidheid van de meeste Rusland-correspondenten waarvan de meesten al erg lang in Rusland zitten en Rusland is geen gemakkelijk land voor journalisten om te werken. In tegenstelling tot de meeste van zijn collega’s is hij een zogenaamde “Poetin-Versteher” en hij merkt dat veel mensen behoefte hebben aan een genuanceerder beeld over Poetin en Rusland dan de Poetin-bashende collega’s doorgaans geven. Dat verklaart volgens hem ook de hoge opkomst vanavond bij deze bijeenkomst in De Balie.
Van Wolferen onthult dat hem bij het lezen van veel media-berichten over Rusland vaak de kinder-one-liner “Wat je zegt ben je zelf!” in het hoofd komt. We hebben het steeds over Poetins agressie richting buurlanden, maar wat de afgelopen 25 jaar feitelijk gebeurd is, is dat de NAVO alle voormalige Warschau-Pact landen inmiddels heeft opgenomen en zelfs drie voormalige Sovjetrepublieken en andere Sovjetrepublieken als Oekraïne en Georgië tracht te verleiden zich eveneens bij de NAVO aan te sluiten. We hebben het over de Russische modernisering van het kernwapenarsenaal maar vergeten daarbij dat Obama vorig jaar al de modernisering van het Amerikaanse kernwapenarsenaal in Europa aankondigde. En die “modernisering” is echt huiveringwekkend. Tijdens de Koude Oorlog ging het in feit om een stilzwijgende afspraak dat de kernwapens over een weer alleen ter afschrikking dienden (Mutual Assured Deterence) en dat het niet de bedoeling was dat ze daadwerkelijk ingezet zouden worden. Op dit moment wordt, om te beginnen aan Amerikaanse zijde, openlijk gespeculeerd op daadwerkelijke inzet van kernwapens tegen de tegenstander. En niemand die daar wakker van lijkt te liggen.
Ondertussen vindt de zaal dat zij nu ook aan de beurt is. De voorzitter van het Platform Nederland-Oekraïne heeft bij de Maidan-protesten niets gemerkt van een Amerikaans complot. Volgens hem was het toch echt de OekraIense bevolking zelf die de staat opging. Van Wolferen erkent dat de protesten begonnen zijn met een spontane uiting van onvrede, maar dat de revolutie vervolgens is gekaapt. Hij houdt de het Platform voor dat het juist van solidariteit met de Oekraïense bevolking getuigt om dat maar te erkennen en daar ook voor te waarschuwen, want als IMF en de Wereldbank in het verlengde van deze gekaapte revolutie daadwerkelijk de dienst gaan uitmaken in Oekraïne, dan gaat dat ten koste van de Oekraïense bevolking zoals eerdere, soortgelijke ontwikkelingen in andere landen al hebben aangetoond.
Een ander vragensteller meent dat de annexatie van de Krim door Rusland in strijd was met het Boedapest akkoord dat in 1994 werd gesloten en waarbij Oekraïne afstand deed van haar kernwapens in ruil voor de garanties van haar territoriale integriteit door Amerika en Rusland. Van Wolferen wijst erop dat het dreigende NAVO-lidmaatschap van Oekraïne ook in strijd is met dit akkoord en een rechtstreeks bedreiging vormde voor de in Oekraïne gelegen Russische marinehaven Sebastopol. Voor de Russen zou de ligging van hun enige warmwater-marinehaven in het Westen op NAVO-grondgebied onaanvaardbaar zijn. Hij plaatst dat vervolgens in de bredere context van een NAVO die op zoek was naar een nieuwe doelstelling. Men dacht die in Afghanistan gevonden te hebben, maar dat bleek geen succes. De dreiging die nu met Rusland is ontstaan naar aanleiding van Oekraïne komt de NAVO heel goed uit. Haar waarde als militaire verdedigingsorganisatie wordt breed uitgemeten en het laat zelfs her en der de defensiebudgetten weer in omvang toenemen. Verder meent hij dat de annexatie van de Krim mogelijk een bloedbad heeft voorkomen. Kijk naar de slachting die in Odessa heeft plaatsgevonden. Volgens Niemöller heeft het westen de annexatie van de Krim en zelfs de autonomie van Donjets feitelijk al geaccepteerd.
Een aanwezige journalist van Deutsche Welle wil weer terug naar de rol van de media en wijst op het boek “Gekaufte Journalisten” van Udo Ulfkotte. Het boek is nauwelijks besproken in de verschillende recensie-rubrieken, maar toch een bestseller. Joost Niemöller heeft delen van het boek gelezen en herkent wel veel. De titel lijkt te suggereren dat alle journalisten op de loonlijst van de CIA staan, maar dat is niet de bewering van het boek en zo is het natuurlijk ook niet. Het gaat veel subtieler, maar uitnodigingen door de ambassade, zogenaamd vertrouwelijke achtergrondgesprekken, mee op reis mogen om dingen te bekijken, zogenaamde primeurs etc. Embedded journalism waarbij journalisten mee mogen met militaire patrouilles is een bekend voorbeeld hiervan. Heel subtiel vindt aldoende een inkapseling plaats. Overigens is hij van mening dat de Duitse journalistiek overigens veel beter is dan de Nederlandse. De journalist van Deutsche Welle meldt nog dat hem opvalt dat het vandaag vooral oud-journalisten zijn die zeggen waar het op staat, net zoals oud-generaals en oud-politici de waarheid zeggen die hun nog in functie zijnde collega’s niet durven te zeggen uit angst voor hun hachje.
Een andere vragensteller herinnert zich dat de crisis in Oekraïne vorig jaar begon met het tegen elkaar opbieden door Rusland en het westen als het om het overnemen van schulden en investeringen in de economie ging. Maar die, inmiddels astronomische beloftes, moeten op termijn natuurlijk wel allemaal weer terugbetaald worden. Wat staat Oekraïne wat dat betreft nog te wachten? Niemöller antwoordt dat je wat dat betreft mag hopen dat de crisis nog even voortduurt. Dan zal het westen als schuldeiser de duimschroeven niet echt aandraaien en in Oekraïne blijven investeren. Het probleem zal pas echt groot worden zodra Oekraïne voor het westen en voor Rusland niet langer interessant meer is. Dat hebben we gezien toen de Koude Oorlog beëindigd werd. Landen als Joegoslavië die als twistappel voor oost en west interessant waren, verloren plotseling die status en de daarbij behorende financiële steun waardoor de pleuris uitbrak die de Balkan een heel decennium in haar greep heeft gehouden.
Er wordt gewezen op een artikel van Michiel Servaes vandaag in de NRC waarin onder andere deze de moord op Nemtsov aanvoert om toch vooral kritisch te blijven jegens Rusland. Van Wolferen wijst erop dat Nemtsov toen hij werd vermoord al lang geen belangrijke oppositieleider meer was en voor de regering geen bedreiging vormde. De Russische politiek bestaat uit een heleboel elkaar op leven en dood beconcurrerende partijen. Het is helemaal niet onaannemelijk dat hij door één van die ander oppositiegroepen is vermoord. Waarom wordt in onze media meteen naar de Russische regering verwezen en wachten we het onderzoek niet af? Niemöller vult aan dat betere relaties met andere landen en ook met Rusland beginnen met betere berichtgeving over de gebeurtenissen daar. Feitelijke voorlichting. Achter de schermen zeggen heel veel politici dat ze zich ook zorgen maken over de groeiende kloof en het vijandsbeeld maar geen van hen durft met zijn gezicht op Russia Today.
Van der Putten nuanceert de dreiging van een hele grote confrontatie door het groeiende vijandsbeeld. De meeste EU-lidstaten zullen de VS niet tot het uiterste willen volgen in deze en zoals al eerder is gezegd willen sommige en niet de minst belangrijke EU-lidstaten ook wel samenwerken met China. Als er een nieuwe Koude Oorlog komt, dan zal deze tussen VS en China zijn en niet tussen Rusland en West-Europa. China wil de historische invloedsfeer in zuidoost Azië terug zoals Rusland zijn historische invloedsfeer in Oost-Europa wil behouden. Beide hebben geen mondiale ambities (meer).Zoals we in het internationaal recht de soevereiniteit van landen erkennen, zouden we misschien ook iets moeten opnemen over het recht van invloedsferen van grotere landen. In aanvulling op de opmerking over de relatie tussen Rusland en West-Europa meldt Van Wolferen nog dat over de EU-sancties tegen Rusland nooit gestemd wordt. Als ze dat zouden doen zouden veel EU-lidstaten namelijk tegenstemmen en die verdeeldheid wil men niet demonstreren.
Een andere vragen steller wijst op de stelling van Friedman van STRATFOR dat de VS al 100 jaar de strategie volgen dat verhinderd moet worden dat Rusland en Duitsland bondgenoten zouden worden. Van Wolferen wijst erop dat Angela Merkel thans een bijna autonome hoofdrol speelt omdat er niemand anders in Europa is die die rol op zich kan nemen. Het probleem is echter dat zij geen beslissingen kan nemen. In de VS is de situatie ook minder eenduidig. John Kerry staat een politiek van toegeven aan Rusland voor om een werkbare relatie te houden, maar veiligheidsadviseurs Samantha Power en Victory Nuland staan veel meer een confrontatiepolitiek voor. Ook weet hij dat Zbigniew Brzezinski helemaal niet blij is dat zijn boek zo’n belangrijke rol speelt in het huidige Oekraïne-conflict. Niet alle Polen of mensen van Poolse afkomst staan zo massief achter de west-Oekraïners en volgens hem met recht en reden.
In reactie op een opmerking uit de zaal merkt Niemöller nog op dat het analyse-instrument “volg het gas” helemaal geen slechte is. Het vormt een heel goede verklaring voor de strijd in Syrië als het gaat om de pijpleiding die Qatar van zijn enorme gasveld naar Europa wil aanleggen maar daarbij vastliep in de zgn. “Sji’itische halve maan” en zelfs de steun van Qatar aan ISIS zou daar nog uit verklaard kunnen worden. We zien ook hoe de verhoudingen tussen Duitsland en Rusland door de noordelijke gaspijpleiding worden beïnvloed en dat de steeds weer veranderende aanleg van de zuidelijke gaspijpleiding de politieke ontwikkelingen in zuidoost-Europa volgt. De opstand afgelopen maand in Macedonië heeft daar zeker mee te maken.
Het is tijd om af ronden. Als slotopmerking brengt Karel van Wolferen in dat de NAVO één van de belangrijkste bedreigingen van de wereld is. Zonder NAVO hadden we geen Oekraïne-crisis e.d. Binnen de NAVO gedragen de Europese landen zich als onderdanige vazallen van de Verenigde Staten.
Jan van der Putten wijst er nogmaals op dat we aan de vooravond staan van een grote machtsverschuiving in de wereld en dat dit de afgelopen keren gepaard ging aan een vreselijke oorlog. Het lijkt hem van belang om alles in het werk te stellen dat dit keer te voorkomen.
In aansluiting hierop meldt de organisator van de avond, Auke Bakker, dat het de bedoeling is om naar aanleiding van de gevoerde discussie tot een werkgroep te komen die zich wil inzetten voor een ontspanning tussen oost en west zoals er ook dergelijke initiatieven waren tijdens de Koude Oorlog.
Bij de Volkskrant had hij overigens, inmiddels als China-corresprondent, een soortgelijke aanvaring met zijn hoofdredactie. Van der Putten stond in 2003 kritisch tegenover de Amerikaanse invasieplannen ten aanzien van Irak, terwijl de hoofdredactie de lijn-Bush wilde steunen. Hij werd geconfronteerd met een door hem zelf geschreven artikel over het probleem van het Noord-Koreaanse kernwapenprogramma waarbij door de hoofdredactie werd gesteld dat de Amerikaanse invasie noodzakelijk was om een soortgelijk probleem inzake Irak te voorkomen.
Terugkijkend op het ontslag in 1973 en de reden daartoe constateert hij dat zijn berichtgeving en analyse weliswaar niet aansloot bij de lijn-Kissinger, maar dat deze toen wel door brede lagen in de Nederlandse samenleving werden gedeeld. En dat in een tijd dat mensen nog veel afhankelijker waren van wat de krant hen voorschotelde dan nu. Internet bestond nog niet en lang niet iedereen had z’n eigen contacten in Latijns-Amerika dus het bericht van een correspondent had eigenlijk een veel grotere impact en viel nauwelijks direct te controleren, zoals dat nu eigenlijk wel het geval is. En ook in 2003 liet de meerderheid van de Nederlandse bevolking zich niet door de Volkskrant in de luren leggen.
Joost Niemöller heeft eerder dit jaar het boekje “MH17: de doofpotdeal” uitgebracht waarin hij de resultaten schetste van zijn onderzoek naar de berichtgeving over de MH17. Bijvoorbeeld dat het onderzoek naar de ramp door Kiev wordt georganiseerd en niet, zoals alle Nederlandse media beweren, door Nederland. We hebben, zo laat hij zien, het steeds over de Russische propaganda, maar ook in Nederland en het westen wordt uitgebreid propaganda bedreven. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de Russische propaganda positief afsteekt bij de westerse, omdat men daar eerst uitgebreid schetst wat de westerse media berichten om daar vervolgens het eigen verhaal tegenover te plaatsen. In Nederland of het westen krijgen we het Russische verhaal niet eens te horen of hooguit een karikatuur ervan.
Toen zijn boekje uitkwam werd hij door diverse media (kranten, televisieprogramma’s) benaderd met de vraag voor een interview. Liefst exclusief, natuurlijk. Je kon er de klok op gelijk zetten. Ongeveer drie uur nadat de afspraak was gemaakt, belde de betreffende redacteur bedremmeld op met de mededeling dat het op de redactie nog eens was besproken en dat het onderwerp toch niet actueel genoeg was voor de uitzending van vanavond respectievelijk de krant van morgen. Kritiek op de berichtgeving over Oekraïne wordt door de media dus niet op prijs gesteld en dat sloot naadloos aan bij de strekking van zijn boekje. Hij heeft het idee dat het propagandistisch gehalte van de berichtgeving tijdens de Koude Oorlog minder extreem was dan nu.
Karel van Wolferen heeft meer dan de helft van zijn leven in Azië gewoond en ervaart dat men daar toch een heel andere beeld heeft van wat er in de wereld gaande is, dan het wereldbeeld dat in de westerse media wordt uitgedragen. Hij komt met enige regelmaat in Nederland en ziet de Nederlandse media stap voor stap veranderen. In zijn waarneming is de objectieve journalistiek in Nederland dood. Maar vooral ook onvolledig. Over heel belangrijke dingen die in de wereld gaande zijn worden we in de Nederlandse media niet geïnformeerd en “analyses” die in de media verschijnen zijn gebaseerd op fantasieën. Daaronder een demonisering van Poetin. Door al die onzin zien we bepaalde dingen niet meer. De doelbewuste isolering van Rusland door de VS.
Als Japandeskundige heeft hij in de Nederlandse media berichten gemist dat de VS een paar jaar geleden een Japanse regering ten val heeft gebracht die goede relaties met China wilde aanknopen. Mede daardoor zijn de verhoudingen tussen Japan en China weer ernstig verstoord geraakt en is China in de armen van Rusland gedreven. Dat alles heeft grote geopolitieke gevolgen, maar zoals gezegd vonden de Nederlandse media het kennelijk niet belangrijk genoeg om erover te berichten.
En juist die onkunde over en vertekening van wat er in de wereld gaande is, is gevaarlijk. We zijn niet in staat de ontwikkelingen in het juiste perspectief te plaatsen en dus ook niet de gevolgen van het westerse, Europese of Nederlandse buitenland beleid. Natuurlijk stevenen we nog niet af op een daadwerkelijke Derde Wereldoorlog, maar de geschiedenis laat zien dat er soms maar een heel klein incident nodig is om een dergelijke oorlog te laten ontketenen die regionaal begint maar zich door de daarvóór opgebouwde spanningen en allianties razendsnel over de rest van de wereld verspreid. Denk maar aan de Eerste Wereldoorlog, 101 jaar geleden.
Joost Niemöller vult aan. Op de website “thebricspost.com” last hij het bericht dat 57 landen hebben aangekondigd a.s. maandag de door China geïnitieerde “Asian Infrastructure Investment Bank” te zullen helpen oprichten. De eerste omvangrijke mondiale financiële instelling buiten het Bretton Woods systeem (IMF en Wereldbank). Dat is op zich al een revolutionaire daad met grote gevolgen. De VS en Japan zijn mordicus tegen en zullen de oprichting en het functioneren van deze bank zoveel mogelijk proberen te hinderen. Maar onder de landen die de oprichting ervan ondersteunen zijn ook een aantal EU-lidstaten zoals het Verenigde Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland en Italië. Ook dat is belangwekkende informatie, als het om de verhouding tussen de VS en de Europese bondgenoten gaat. Toch voorspelt Niemöller dat dit bericht de Nederlandse kranten niet zal halen of hooguit ergens als klein berichtje op pagina zoveel.
Jan van der Putten onthult dat hij qua opleiding classicus is, maar dit vakgebied nooit heeft gepraktiseeerd. Vanuit zijn opleiding weet hij echter wel van Thucydides en de door hem uitvoerig beschreven Peleponnesische Oorlog. De heersende Griekse stadstaat Athene kon het niet hebben dat het opkomende Sparta haar naar de kroon stak en voerde een desastreuse oorlog tegen deze rivaliserende macht. Dat is precies waar Amerika nu mee bezig is ten aanzien van Rusland en China. Wij zien dat echter niet in het westen omdat we al sinds 1492 gewend zijn vanuit onze dominante rol naar de wereld te kijken. Wie de wereld regeert hoeft haar verder niet te doorgronden en dus heerst er heel veel onkunde in het westen over de rest van de wereld. Verder meten we alle ontwikkelingen af naar onze westerse maat. Modernisering is per defenitie verwestersing.
Alle ontwikkelingen die we bijvoorbeeld in China zien gebeuren meten we af naar de vraag of het in onze richting komt of niet. En we verwachten dan dat mechanismes daar net zo uitwerken als bij ons in het westen. Toen Deng Xiaoping economische hervormingen aankondigde meende men direct dat er daardoor dus een middenklasse zou ontstaan en daardoor weer democratie. Ook de komst van internet zou in China tot democratie moeten leiden. Dat pakte in beide gevallen anders uit. Zowel het westerse wensdenken als het westerse angstdenken ten aanzien van China (en meer denkwijzen zijn er niet) is gebaseerd op desinformatie en onkunde over de Chinese samenleving. En niemand die dat bijspijkerd.
Karel van Wolferen schetst hoe Poetin de brokstukken weer aan elkaar lijmde waarin Rusland uiteen was gevallen na de uitverkoop die onder Jeltsin had plaatsehouden. Dat herstel van het staatstoezicht paste niet in het neokapitalisme en dus werd Poetin door het westen als schurk gebrandmerkt. Door als zo neergezet te worden hebben Poetin maar ook de Chinese leiding nu besloten om niet langer aan het Bretton Woods systeem mee te doen en met hun eigen BRICS-structuren te komen. Van der Putten benadrukt dat China steeds twee sporen heeft bewandeld: meedoen aan het Bretton Woods systeem (hetgeen ze geen windeieren heeft gelegd) en daarnaast een eigen systeem opzetten. Een eigen systeem dat niet alleen uit een bank bestaat, maar ook uit de aanleg van landroutes (“de nieuwe zijderoute”) om de door de Amerikanen beheerste zeewegen te omzeilen, een Euraziatische Unie als tegenhanger van het TTIP-verdrag tussen de EU en de VS en een Pacifische Vrijhandeslone als tegenhanger van de TTIP-variant die de VS met de landen in de Pacifische Oceaan aan het uitonderhandelen is.
Niemöller vult aan dat China op de manier het geopolitieke Euraziatisch Heartland centraal op de kaart te zetten waarop Amerika eigenlijk een marginaal verschijnsel is. En stom genoeg bevordert Amerika deze ontwikkeling door China en Rusland, die eigenlijk elkaars rivalen zijn, in elkaars armen te drijven. Volgens Van Wolferen is dat een consequentie van de neoconservatieve Wolfowitz-doctrine. Waar iedereen na het einde van de Koude Oorlog hoopte dat landen en volkeren op basis van gelijkheid en als broeders en zusters in vrijheid met elkaar zouden kunnen samenleven en dat Amerika eventueel primus inter pares zou zijn, benadrukte Wolfowitz dat Amerika’s rol niet de eerste onder de gelijken kon zijn, maar dat Amerika de wereld moest domineren.
Daar komt bij dat het Militair Industrieel Complex ook na de Koude Oorlog gevoed moest worden. De militaire industrie die de Verenigde Staten tijdens de Koude Oorlog hadden opgebouwd, was gigantisch en een afbouw hiervan een ramp voor het land. Van Wolferen noemde dit de Amerikaanse verslaving aan een vijand. Je hebt een verschijnsel nodig dat jouw defensie-inspanningen rechtvaardigd. Daartoe is het communisme door de Amerikanen ingeruild voor het terrorisme, hoewel het om verder tamelijk onvergelijbare grootheden gaat. Maar Amerika heeft een nieuwe vijand nodig en de Nederlandse media hebben de (nieuwe) vijandsbeelden van de VS klakkeloos overgenomen. Met je NAVO-lidmaatschap moet je ook de Amerikaanse vijandsbeelden overnemen. Toen de MH17 was neergehaald vloeg Timmermans niet naar het gebied waar deze was neergestort, want dat was in handen van de Oost-Oekraïnse rebellen die de Amerikaanse en dus onze vijand zijn, maar naar het vele honderden kilometers verderop gelegen Kiev waar de Amerikaanse en dus onze vrienden zitten.
Niemöller schetst dat de Amerikanen feitelijk een coup hebben gepleegd in Kiev terwijl het door onze media werd verkocht als revolutie van het volk. De feiten om de karakterisering “coup” te ondersteunen liggen op tafel, maar de media brengen ze niet en het beeld van een volksopstand die ze wel brengen wordt geslikt. Die verdraaiïng van de feiten is aan de ene kant verwerpelijk, maar tegelijkertijd is het eigenlijk ook heel knap hoe geraffineerd die in zijn werk gaat. De Amerikanen hebben kennelijk geleerd van eerdere door hen gesteunde of zelfs geïnitieerde staatsgrepen die in het verleden wel meteen werden ontmaskerd (het eerder aangedragen voorbeeld van de coup in Chili in 1973 die leidde tot het ontslag van Jan van der Putten bij de NRC) en heftig werden bekrisieerd.
En ook vandaag horen we weer het verhaal dat het volk democratie wil en daartoe eerder deze maand in Macedonië en vandaag ook in Armenié de straat op ging. Niemöller voorspelt dat de onderhandelingen die deze week worden gevoerd over de Griekse schuldenlast zullen leiden tot de val van de huidige Griekse regering. Net zoals de EU Berlusconis ten val heeft gebracht. Regiem change hoeft dus niet plaats te vinden met een Amerikaanse militaire interventie, maar kan ook met andere , geweldloze, middelen. Deze ontwikkelingen spelen allemaal tegen de achtergrond van de gaspijpleiidign die Rusland aanvankelijk via de Zwarte Zeebodem en Bulgarije naar Sevië en dan verder naar de EU wilde aanleggen, maar waarvoor zich, nadat Bulgarije zich onder EU-druk uit dit project had teruggestrokken, nu een Turks-Grieks-Macedonisch-alternatief heeft aangediend. Dit probeert Amerika uit alle macht te voorkomen en mocht het met politieke druk niet lukken, dan heeft het altijd nog een immense legerbasis in Kosovo achter de hand.
Op de vraag waarom we hierover niets te lezen krijgen, stelt Niemöller dat zijn collega’s (en bijgevolg hun lezers) geen onderscheid maken tussen het huidige Rusland en de voormalige SovjetUnie. En dat verschil is tamelijk essentieel. Niet alleen omdat het huidige Rusland geen ambities heeft een ideologie te verspreiden maar ook en daar deels aangekoppeld dat de Sovjet-Unie mondiale ambities had en Rusland alleen regionale. Maar wij verdenken Poetin ervan ook op de rest van de werld te azen. Een gevaarlijk misverstand. Dat was ook zijn antwoord toen een Russische journalist hem onlangs vroeg “Why do they hate us?”
Rusland-correspondent Wierd Duk die in de zaal zit vult aan dat het ook komt door vermoeidheid van de meeste Rusland-correspondenten waarvan de meesten al erg lang in Rusland zitten en Rusland is geen gemakkelijk land voor journalisten om te werken. In tegenstelling tot de meeste van zijn collega’s is hij een zogenaamde “Poetin-Versteher” en hij merkt dat veel mensen behoefte hebben aan een genuanceerder beeld over Poetin en Rusland dan de Poetin-bashende collega’s doorgaans geven. Dat verklaart volgens hem ook de hoge opkomst vanavond bij deze bijeenkomst in De Balie.
Van Wolferen onthult dat hem bij het lezen van veel media-berichten over Rusland vaak de kinder-one-liner “Wat je zegt ben je zelf!” in het hoofd komt. We hebben het steeds over Poetins agressie richting buurlanden, maar wat de afgelopen 25 jaar feitelijk gebeurd is, is dat de NAVO alle voormalige Warschau-Pact landen inmiddels heeft opgenomen en zelfs drie voormalige Sovjetrepublieken en andere Sovjetrepublieken als Oekraïne en Georgië tracht te verleiden zich eveneens bij de NAVO aan te sluiten. We hebben het over de Russische modernisering van het kernwapenarsenaal maar vergeten daarbij dat Obama vorig jaar al de modernisering van het Amerikaanse kernwapenarsenaal in Europa aankondigde. En die “modernisering” is echt huiveringwekkend. Tijdens de Koude Oorlog ging het in feit om een stilzwijgende afspraak dat de kernwapens over een weer alleen ter afschrikking dienden (Mutual Assured Deterence) en dat het niet de bedoeling was dat ze daadwerkelijk ingezet zouden worden. Op dit moment wordt, om te beginnen aan Amerikaanse zijde, openlijk gespeculeerd op daadwerkelijke inzet van kernwapens tegen de tegenstander. En niemand die daar wakker van lijkt te liggen.
Ondertussen vindt de zaal dat zij nu ook aan de beurt is. De voorzitter van het Platform Nederland-Oekraïne heeft bij de Maidan-protesten niets gemerkt van een Amerikaans complot. Volgens hem was het toch echt de OekraIense bevolking zelf die de staat opging. Van Wolferen erkent dat de protesten begonnen zijn met een spontane uiting van onvrede, maar dat de revolutie vervolgens is gekaapt. Hij houdt de het Platform voor dat het juist van solidariteit met de Oekraïense bevolking getuigt om dat maar te erkennen en daar ook voor te waarschuwen, want als IMF en de Wereldbank in het verlengde van deze gekaapte revolutie daadwerkelijk de dienst gaan uitmaken in Oekraïne, dan gaat dat ten koste van de Oekraïense bevolking zoals eerdere, soortgelijke ontwikkelingen in andere landen al hebben aangetoond.
Een ander vragensteller meent dat de annexatie van de Krim door Rusland in strijd was met het Boedapest akkoord dat in 1994 werd gesloten en waarbij Oekraïne afstand deed van haar kernwapens in ruil voor de garanties van haar territoriale integriteit door Amerika en Rusland. Van Wolferen wijst erop dat het dreigende NAVO-lidmaatschap van Oekraïne ook in strijd is met dit akkoord en een rechtstreeks bedreiging vormde voor de in Oekraïne gelegen Russische marinehaven Sebastopol. Voor de Russen zou de ligging van hun enige warmwater-marinehaven in het Westen op NAVO-grondgebied onaanvaardbaar zijn. Hij plaatst dat vervolgens in de bredere context van een NAVO die op zoek was naar een nieuwe doelstelling. Men dacht die in Afghanistan gevonden te hebben, maar dat bleek geen succes. De dreiging die nu met Rusland is ontstaan naar aanleiding van Oekraïne komt de NAVO heel goed uit. Haar waarde als militaire verdedigingsorganisatie wordt breed uitgemeten en het laat zelfs her en der de defensiebudgetten weer in omvang toenemen. Verder meent hij dat de annexatie van de Krim mogelijk een bloedbad heeft voorkomen. Kijk naar de slachting die in Odessa heeft plaatsgevonden. Volgens Niemöller heeft het westen de annexatie van de Krim en zelfs de autonomie van Donjets feitelijk al geaccepteerd.
Een aanwezige journalist van Deutsche Welle wil weer terug naar de rol van de media en wijst op het boek “Gekaufte Journalisten” van Udo Ulfkotte. Het boek is nauwelijks besproken in de verschillende recensie-rubrieken, maar toch een bestseller. Joost Niemöller heeft delen van het boek gelezen en herkent wel veel. De titel lijkt te suggereren dat alle journalisten op de loonlijst van de CIA staan, maar dat is niet de bewering van het boek en zo is het natuurlijk ook niet. Het gaat veel subtieler, maar uitnodigingen door de ambassade, zogenaamd vertrouwelijke achtergrondgesprekken, mee op reis mogen om dingen te bekijken, zogenaamde primeurs etc. Embedded journalism waarbij journalisten mee mogen met militaire patrouilles is een bekend voorbeeld hiervan. Heel subtiel vindt aldoende een inkapseling plaats. Overigens is hij van mening dat de Duitse journalistiek overigens veel beter is dan de Nederlandse. De journalist van Deutsche Welle meldt nog dat hem opvalt dat het vandaag vooral oud-journalisten zijn die zeggen waar het op staat, net zoals oud-generaals en oud-politici de waarheid zeggen die hun nog in functie zijnde collega’s niet durven te zeggen uit angst voor hun hachje.
Een andere vragensteller herinnert zich dat de crisis in Oekraïne vorig jaar begon met het tegen elkaar opbieden door Rusland en het westen als het om het overnemen van schulden en investeringen in de economie ging. Maar die, inmiddels astronomische beloftes, moeten op termijn natuurlijk wel allemaal weer terugbetaald worden. Wat staat Oekraïne wat dat betreft nog te wachten? Niemöller antwoordt dat je wat dat betreft mag hopen dat de crisis nog even voortduurt. Dan zal het westen als schuldeiser de duimschroeven niet echt aandraaien en in Oekraïne blijven investeren. Het probleem zal pas echt groot worden zodra Oekraïne voor het westen en voor Rusland niet langer interessant meer is. Dat hebben we gezien toen de Koude Oorlog beëindigd werd. Landen als Joegoslavië die als twistappel voor oost en west interessant waren, verloren plotseling die status en de daarbij behorende financiële steun waardoor de pleuris uitbrak die de Balkan een heel decennium in haar greep heeft gehouden.
Er wordt gewezen op een artikel van Michiel Servaes vandaag in de NRC waarin onder andere deze de moord op Nemtsov aanvoert om toch vooral kritisch te blijven jegens Rusland. Van Wolferen wijst erop dat Nemtsov toen hij werd vermoord al lang geen belangrijke oppositieleider meer was en voor de regering geen bedreiging vormde. De Russische politiek bestaat uit een heleboel elkaar op leven en dood beconcurrerende partijen. Het is helemaal niet onaannemelijk dat hij door één van die ander oppositiegroepen is vermoord. Waarom wordt in onze media meteen naar de Russische regering verwezen en wachten we het onderzoek niet af? Niemöller vult aan dat betere relaties met andere landen en ook met Rusland beginnen met betere berichtgeving over de gebeurtenissen daar. Feitelijke voorlichting. Achter de schermen zeggen heel veel politici dat ze zich ook zorgen maken over de groeiende kloof en het vijandsbeeld maar geen van hen durft met zijn gezicht op Russia Today.
Van der Putten nuanceert de dreiging van een hele grote confrontatie door het groeiende vijandsbeeld. De meeste EU-lidstaten zullen de VS niet tot het uiterste willen volgen in deze en zoals al eerder is gezegd willen sommige en niet de minst belangrijke EU-lidstaten ook wel samenwerken met China. Als er een nieuwe Koude Oorlog komt, dan zal deze tussen VS en China zijn en niet tussen Rusland en West-Europa. China wil de historische invloedsfeer in zuidoost Azië terug zoals Rusland zijn historische invloedsfeer in Oost-Europa wil behouden. Beide hebben geen mondiale ambities (meer).Zoals we in het internationaal recht de soevereiniteit van landen erkennen, zouden we misschien ook iets moeten opnemen over het recht van invloedsferen van grotere landen. In aanvulling op de opmerking over de relatie tussen Rusland en West-Europa meldt Van Wolferen nog dat over de EU-sancties tegen Rusland nooit gestemd wordt. Als ze dat zouden doen zouden veel EU-lidstaten namelijk tegenstemmen en die verdeeldheid wil men niet demonstreren.
Een andere vragen steller wijst op de stelling van Friedman van STRATFOR dat de VS al 100 jaar de strategie volgen dat verhinderd moet worden dat Rusland en Duitsland bondgenoten zouden worden. Van Wolferen wijst erop dat Angela Merkel thans een bijna autonome hoofdrol speelt omdat er niemand anders in Europa is die die rol op zich kan nemen. Het probleem is echter dat zij geen beslissingen kan nemen. In de VS is de situatie ook minder eenduidig. John Kerry staat een politiek van toegeven aan Rusland voor om een werkbare relatie te houden, maar veiligheidsadviseurs Samantha Power en Victory Nuland staan veel meer een confrontatiepolitiek voor. Ook weet hij dat Zbigniew Brzezinski helemaal niet blij is dat zijn boek zo’n belangrijke rol speelt in het huidige Oekraïne-conflict. Niet alle Polen of mensen van Poolse afkomst staan zo massief achter de west-Oekraïners en volgens hem met recht en reden.
In reactie op een opmerking uit de zaal merkt Niemöller nog op dat het analyse-instrument “volg het gas” helemaal geen slechte is. Het vormt een heel goede verklaring voor de strijd in Syrië als het gaat om de pijpleiding die Qatar van zijn enorme gasveld naar Europa wil aanleggen maar daarbij vastliep in de zgn. “Sji’itische halve maan” en zelfs de steun van Qatar aan ISIS zou daar nog uit verklaard kunnen worden. We zien ook hoe de verhoudingen tussen Duitsland en Rusland door de noordelijke gaspijpleiding worden beïnvloed en dat de steeds weer veranderende aanleg van de zuidelijke gaspijpleiding de politieke ontwikkelingen in zuidoost-Europa volgt. De opstand afgelopen maand in Macedonië heeft daar zeker mee te maken.
Het is tijd om af ronden. Als slotopmerking brengt Karel van Wolferen in dat de NAVO één van de belangrijkste bedreigingen van de wereld is. Zonder NAVO hadden we geen Oekraïne-crisis e.d. Binnen de NAVO gedragen de Europese landen zich als onderdanige vazallen van de Verenigde Staten.
Jan van der Putten wijst er nogmaals op dat we aan de vooravond staan van een grote machtsverschuiving in de wereld en dat dit de afgelopen keren gepaard ging aan een vreselijke oorlog. Het lijkt hem van belang om alles in het werk te stellen dat dit keer te voorkomen.
In aansluiting hierop meldt de organisator van de avond, Auke Bakker, dat het de bedoeling is om naar aanleiding van de gevoerde discussie tot een werkgroep te komen die zich wil inzetten voor een ontspanning tussen oost en west zoals er ook dergelijke initiatieven waren tijdens de Koude Oorlog.
Jan Schaake
Geen opmerkingen:
Een reactie posten